زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

طبقه‌بندی تاریخ





از جای‌گاه تاریخ در طبقه‌بندی علوم در کتاب‌های نخستین متفکران مسلمان نظیر کِندی و ابوزید بلخی ، آگاهی در دست نیست.
برخی از اندیشمندان نیز، مانند فارابی و به پیروی از او ابن سینا ، به تأسی از دانشمندان یونانی، در طبقه‌بندی علوم جایی برای تاریخ در نظر نگرفته‌اند.
[۱] حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۵۴ـ۵۶، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.



۱ - تلاش‌ها برای تثبیت جای‌گاه تاریخ



نخستین کوشش‌ها در نشان دادن اهمیت تاریخ به عنوان شاخه‌ای علمی و تثبیت جای‌گاه آن، از نیمه دوم سده چهارم صورت گرفت.

۱.۱ - ابوعبدالله خوارزمی


ابوعبداللّه خوارزمی در مفاتیح العلوم (تألیف بین ۳۶۷ تا ۳۷۲) ضمن علوم شریعت و علوم عربی وابسته به آن، از تاریخ به عنوان یکی از اصطلاحات دبیران دیوان رسایل یاد کرده و به جای «تاریخ»، عنوان « اَخبار » را برای بیان روی‌دادها و سرگذشت‌های پادشاهان و خلفا برگزیده است.
وی باب ششم کتابش را در نه فصل به این موضوع اختصاص داده و اصطلاحات و واژه‌های مرتبط با تاریخ را که در تاریخ ایران و روم و جاهلیت عرب و فتوح و مغازی اسلام به کار می‌رفته، توضیح داده است.
[۲] محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۷۹، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
[۳] محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۹۷ـ۱۳۰، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.


۱.۲ - شعیا بن فریغون


هم‌چنین شَعیا بن فَریغون در جوامع العلوم (تألیف در نیمه قرن چهارم) مباحثی مانند آگاهی از آغاز آفرینش و حوادث طبیعی اعصار کهن، اخبار و احوال پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌و‌سلم و صحابه و تابعین که از علم آثار به شمار می‌آید، اخبار خلفا و فتوح و فتنه‌های زمان آنان، ایام العرب و آگاهی از کتب و سِیَر و آثار مدون ساسانیان را از گونه‌های علم دانسته و در ردیف دیگر انواع علوم، از شرعی و عقلی ، برشمرده است.
[۴] شعیا بن فریغون، جوامع العلوم، ج۱، ص۱۳۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه توپقاپی سرای، ش ۲۷۶۸، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.


۱.۳ - رسائل اخوان الصفا


جای‌گاه تاریخ به منزله علم، نخستین بار در رسائل اخوان الصفا (نیمه سده چهارم) با صراحت بیان شده است.
در رساله هفتم این مجموعه، «علم السِیَر و الاخبار» از انواع نه‌گانه علوم عملی به شمار آمده است.
[۵] اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، قم ۱۴۰۵.


۱.۴ - ابن ندیم


ابن ندیم در الفهرست (تألیف در ۳۷۷) پس از فصل مربوط به نحویان و لغت شناسان، فصلی را به اَخباریان ( مورخان ) و نسب شناسان و سیره نویسان و وقایع نگاران اختصاص داده است.
[۶] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۲۸.


۱.۵ - ابن حزم


ابن حَزم (متوفی ۴۵۶) علم اَخبار (تاریخ) را مانند شریعت و لغت ، از علوم تمیز دهنده ملت‌ها دانسته که بر اساس قلمرو پادشاهان، سال‌ها، کشورها، طبقات یا‌ به طور پراکنده به مراتبی تقسیم می‌شود.
[۷] ابن حزم، رسائل ابن حزم الاندلسی، ج۴، ص۷۸ـ۷۹، چاپ احسان عباس: رسالة مراتب العلوم، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.


۱.۶ - رازی و شمس‌الدین


در طبقه‌بندی فخرالدین رازی (متوفی ۶۰۶) در جامع العلوم
[۸] محمد بن عمر فخر رازی، جامع العلوم، ج۱، ص۵۰ ـ ۶۵، یا، حدایق الانوار فی حقایق الاسرار، معروف به کتاب ستینی، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۶ ش.
و شمس الدین محمد بن محمود آملی در نفائس الفنون (تألیف در ۷۴۲)،
[۹] محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۲، ص۱۷۰ـ۲۶۳، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
[۱۰] محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۲، ص۳۰۱ـ۳۳۳، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
«علم تواریخ و سیَر و علم مغازی» میان علوم دینی و ادبیات جای گرفته است.

۱.۷ - ابن خلدون


جای شگفتی است که ابن خلدون (متوفی ۸۰۸) با آن‌که در مقدمه کتاب تاریخ خود
[۱۱] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۳.
تاریخ را فنی با هدفی شریف و سودهای فراوان و در عین حال صعب الوصول می‌شناساند، که جوینده آن به منابع و دانش‌های گوناگون نیازمند است، هنگام برشمردن علوم،
[۱۲] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۵۴۹ به بعد.
سخنی از تاریخ به میان نمی‌آورد.

۱.۸ - طاشکوپری زاده


طاشکوپری زاده (متوفی ۹۶۸) تصویر کاملی از تاریخ در مفتاح السعادة ارائه داده است؛ به گفته وی
[۱۳] احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
«علم تواریخ» عبارت است از شناخت احوال گروه‌ها و شهرها و رسوم و عادات آنان و دستاوردهای اشخاص و انساب و وفیات ایشان.
این دانش از طریق مطالعه سرگذشت انبیا و اولیا و علما و حکما و شعرا و پادشاهان و به قصد آگاهی از اوضاع گذشته، به دست می‌آید و بدان وسیله انسان پند می‌گیرد و از راه آگاهی از فراز و نشیب روزگار تجاربی کسب می‌کند تا به کمک آن‌ها از زیان بپرهیزد و به منافع دست یابد.
طاشکوپری زاده گفتگوی شاهان، حکایات صالحان، داستان‌های پیامبران ، مغازی و سیر، تاریخ خلفا و طبقات اصناف مختلف را از شاخه‌های علم تاریخ در مفهوم گسترده آن شمرده است.
[۱۴] احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۲، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.


۲ - دفاع علمای مصر از تاریخ



در سده نهم چند تن از علمای بزرگ مصر، در دفاع از تاریخ و تثبیت جای‌گاه آن در میان علوم دینی، کتاب‌هایی تألیف کردند.

۲.۱ - کافیجی


محمد بن سلیمان کافِیَجی در ۸۶۷ المختصر فی علم التاریخ را در بیان تعریف و اصول و مسائل و فواید تاریخ به منزله دانشی سودمند، و نیز ویژگی‌ها و روش‌های مورخ و معیارها و درجه اعتبار اطلاعات تاریخی تألیف کرد.
[۱۵] فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.


۲.۲ - سیوطی


شاگرد او، عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی (متوفی ۹۱۱)، نیز کتابی کوچک به نام الشَّماریخ فی علم التاریخ نوشت و در آن در باره مبدأگذاری تاریخ پیش و پس از اسلام و فواید علم تاریخ و مسائلی کلی در باره تاریخ بحث کرد.

۲.۳ - سخاوی


مشروح‌ترین کتاب در باره تاریخ، الاءعلان بالتوبیخ لِمن ذَمّ التاریخ از محمد بن عبدالرحمان سخاوی (متوفی ۹۰۲) است.
وی در این کتاب به بیان تعریف، موضوع، مسائل، فواید و غایت تاریخ پرداخته و آثار و دستاوردهای تاریخی را به حسب موضوعات یا به ترتیب مورخان دسته‌بندی و معرفی کرده است.
این دانشمندان تاریخ را نه خادمی محض، بلکه تا حدودی هم تراز علم حدیث به شمار می‌آوردند.
[۱۶] فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۴، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.


۳ - فهرست منابع



(۱۲) ابن حزم، رسائل ابن حزم الاندلسی، چاپ احسان عباس: رسالة مراتب العلوم، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
(۱۳) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون.
(۱۴) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۵) اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، قم ۱۴۰۵.
(۱۶) محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
(۱۷) فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
(۱۸) شعیا بن فریغون، جوامع العلوم، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه توپقاپی سرای، ش ۲۷۶۸، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۹) محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
(۲۰) احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۲۱) محمد بن عمر فخر رازی، جامع العلوم، یا، حدایق الانوار فی حقایق الاسرار، معروف به کتاب ستینی، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۶ ش.
(۲۲) حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.

۴ - پانویس


 
۱. حسین نصر، علم و تمدن در اسلام، ج۱، ص۵۴ـ۵۶، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۵۹ ش.
۲. محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۷۹، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
۳. محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، ج۱، ص۹۷ـ۱۳۰، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
۴. شعیا بن فریغون، جوامع العلوم، ج۱، ص۱۳۵، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه توپقاپی سرای، ش ۲۷۶۸، فرانکفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۵. اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ج۱، ص۲۶۶ـ۲۶۷، قم ۱۴۰۵.
۶. ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۰۱ـ ۱۲۸.
۷. ابن حزم، رسائل ابن حزم الاندلسی، ج۴، ص۷۸ـ۷۹، چاپ احسان عباس: رسالة مراتب العلوم، بیروت ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
۸. محمد بن عمر فخر رازی، جامع العلوم، ج۱، ص۵۰ ـ ۶۵، یا، حدایق الانوار فی حقایق الاسرار، معروف به کتاب ستینی، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۶ ش.
۹. محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۲، ص۱۷۰ـ۲۶۳، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
۱۰. محمد بن محمود شمس الدین آملی، نفائس الفنون فی عرایس العیون، ج۲، ص۳۰۱ـ۳۳۳، چاپ ابراهیم میانجی، تهران ۱۳۷۹.
۱۱. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۱۳.
۱۲. ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۵۴۹ به بعد.
۱۳. احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۳۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۴. احمد بن مصطفی طاشکوپری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، ج۱، ص۲۶۰ـ۲۶۲، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱۵. فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۴ـ۵۵، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.
۱۶. فرانتس روزنتال، تاریخ و تاریخ نگاری در اسلام، ج۱، ص۵۴، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد ۱۳۶۵ ش.


۵ - منبع


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «طبقه‌بندی تاریخ»، شماره۳۰۵۶.    


رده‌های این صفحه : تاریخ | تاریخ نگاری




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.